لیلی و مجنون ها در ادبیات فارسی

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر /یادگاری که در این گنبد دوار بماند…

بخش مهمی از ادبیات کلاسیک فارسی از داستان¬هایی تشکیل شده است که به خاطر موضوع عاشقانه به آنها داستان¬های غنایی میگویند. اگرچه این نوع ادبیات با نوع ادبی حماسه کاملاً متفاوت است اما در شاهنامه مهم‌ترین متن حماسی فارسی هم می¬توان داستان هایی پیدا کرد که موضوع آن‌ها عاشقانه است و در حیطه داستان¬های غنایی مطرح می¬شوند. بيشتر حكايت هاي ادبيات كلاسيك ايران، از جمله داستان هاي عاشقانه، به نظم سروده شده است و اين ويژگي، تنها به ادبيات ايران اختصاص ندارد. همه ملت ها، داستان هاي كهن خود را يا براي زيباتر شدن و يا باهدف حفظ آسانتر آن، به نظم در مي آوردند.
اما يكي از ويژگي هاي داستان هاي عاشقانه ايراني كه شايد در كمتر ادبيات ديگري بتوان يافت، جامعيت و هدفمندي داستان ها است. در ادبيات كلاسيك ايراني، عشق پاك زنانه (بيژن و منيژه، گشتاسپ و كتايون) در مقابل عشق ناپاك زنانه (سياوش و سودابه) قرار دارد و عشق پاك مردانه (ليلي و مجنون) در مقابل عشق ناپاك مردانه (خسرو و شيرين) ديده مي شود.
در ادبيات ايران همچنين عشق كاملا سنتي ايراني (زال و رودابه) در مقابل عشق اجباري (ويس و رامين) قرار مي گيرد و حكايت هايي از عشق كوركورانه (وامق و عذرا) نيز روايت مي شود. برخي از اين داستان ها ريشه در ايران دارند و سرچشمه برخي ديگر، در ادبيات ساير ملت ها است كه در ايران پرورش يافته و از نظر خط سير داستان و آرايه هاي ادبي به كمال رسيده است.
مشهورترین این داستان ها منظومه لیلی و مجنون است که سومین مثنوی از مجموعه مثنوی خمسه نظامی محسوب میشود. بیشتر محققان اعتقاد دارند که این داستان برگرفته از اشعار و افسانه‌های فولکلور در زبان عربی است که نظامی آنرا ایرانی‌سازی کرده و البته تا جایی که ممکن بوده به ریشه عربی آن وفادار مانده است. برخی از محققان برای شخصیت مجنون، هویت واقعی قائل اند و او را یکی از اهالی عربستان در اواخر سده اول هجری می‌دانند.
در واقع داستانهایی مثل داستان لیلی و مجنون در ادبیات فارسی به چند دسته تقسیم می¬شوند :
• برخی از این داستان ها واقعی اند ولی ممکن است سرگذشت عشقشان واقعی نباشد .مثل منظومه عاشقانه خسرو و شیرین
• بعضی از این داستان ها در داستان های عامیانه و افسانه های فولکور ریشه دارند . مثل همای و همایون از خواجوی کرمانی ، گل اندام و بهرام ، گلچهر و اورنگ ، فرخ لقا و امیرارسلان ، ویس و رامین .
• همچنین بعضی از داستان های عاشقانه ای که در ادبیات فارسی هستند داستان هایی اساطیری اند یا در روزگاران بسیار دور می زیسته اند ، مثل داستان های عاشقانه رودابه و زال ، بیژن و منیژه ، ویس و رامین و رستم و تهمینه .
• برخی نیز تمثیلی و استعاری اند مثل سلامان و ابسال ، حسن و دل ، شمس و قمر.
• همچنین بعضی از داستان ها نیز ریشه قرآنی دارند مثل داستان عشق یوسف و زلیخا .

داستان های عاشقانه در ادبیات فارسی
• لیلی و مجنون (نوشته شده توسط نظامی گنجوی، ضمیری اصفهانی، قاسمی گنابادی، محمدقاسم موجی، سعدالدین رهایی خوافی، جامی، مکتبی شیرازیو با نام مجنون و لیلی توسط عبدی بیگ شیرازی)
• خسرو و شیرین (نوشته شده توسط نظامی گنجوی، قاسمی گنابادیوامیر خسرو دهلوی)
• فرهاد و شیرین (اثر وحشی بافقی)
• ویس و رامین (اثر فخر الدین اسعد گرگانی)
• همای و همایون (اثر خواجوی کرمانی)
• وامق و عذرا (نوشته شده توسط ضمیری اصفهانی و عنصری و قتیلی بخارایی)
• سلامان و ابسال (اثر جامی)
• یوسف و زلیخا (نوشته شده توسط نظامی گنجوی، محمدقاسم موجی، جامی، آذر بیگدلی)
• ناظر و منظور (اثر وحشی بافقی)
• رابعه و بکتاش
• زال و رودابه (عشاق شاهنامه فردوسی)
• زهره و منوچهر (اثر ایرج میرزا)
• بیژن و منیژه (عشاق شاهنامه فردوسی)
• بهرام و گل اندام
• امیر ارسلان و فرخ‌لقا (کتاب امیر ارسلان نامدار)
• سیاه‌موی و جلالی دو دلداده هراتی
• ملامحمدجان و عایشه دو دلداده هراتی
• عزیز و نگار دو دلداده اردکانی
• سیاوش و سودابه (عشق یک طرفه سودابه نقل شده در شاهنامه فردوسی)

لیلا علیزاده