مرثیه (شعر عاشورایی) در ادبیات فارسی

مرثیه عاشورایی
شعر مرثیه را باید این طور معنا کنیم که سخنی تاثرانگیز است که در ماتم و یا فقدان گذشتگان و یا اظهار تاسف بر مرگ پادشاهان اشاره دارد. ولی در معنای خاص (مرثیه عاشورایی) به سروده هایی اطـلاق مـیشود که به حادثۀ عظیم عاشورای سال ٦١هجری و رویدادهای پیوسته به آن میپردازد. در این گونه سروده ها، سوگ، حماسه، عـظمت، اخـلاق و ابعاد گوناگون این نهضت خونین تصویر و ترسیم میشود.

پیشینه شعر عاشورایی
در این که شاعران عرب در سـرایش شـعر عـاشورا بـر فـارسی زبـانان پیشی گرفته اند، جای تردید نیست. «بی گمان مرثیه سرایی در باب عاشورا با زبان عربی آغاز شده است وبا توجه به این نکته که شعر با عرب هـمزادی وهمراهی آشکاری دارد، آغاز سرایش نباید با فاصلۀچندانی پس از واقعۀ عاشورا باشد و حتی اگر رجزهای اصحاب را از نوع شعر عاشورایی بدانیم؛ شعر عاشورا با حادثۀ عاشورا دقیقا همزاد است. » مانند این رجز امـام در شـب عاشورا، که هنگام آماده سازی شمشیر خود برای نبرد فردا سروده اند:
یا دهر اف لک من خلیل کم لک بالاشراق و الاصیل

اما در ادبیات فارسی ازنیمۀ دوم قرن چهارم، ادبیات عاشورا به عنوان فصلی تازه در این عرصه مطرح گردید. آل بویه نـخستین بـار به برگزاری جشن عید غدیر و بـرپایی نـماز عید بـه هـمراه آذین بـندی شهرها و خیابانها اقدام کـرد و به طور رسمی ارادت خویش را به ساحت امیر المؤمنین و فرزندانش نشان داد.
از دیگر اقدامات آنان برپایی مـراسم سـوگواری در رثای شهدای کربلا بود که درقـالب مـقتل خـوانی و مـرثیه سـرایی و تشکیل هیئت هـای عـزاداری انجام میگرفت. بر روی هم اقدامات این خاندان سبب شد تا شیعه در ایران جایگاه سیاسی و اجتماعی برتری یابد.
شاید ابوالحسن مجدالدین کسایی مروزی (متولد٣٤١ ه. ق)نخستین شاعر فارسی زبـان شـیعی باشد که سوگ سروده ی او در مـراثی حـضرت سید الشهدا و اصحاب وفادار آن حضرت در پیشینۀ شعر مکتوب عاشورا به ثبت رسیده و از این روی او را آغازگر این حرکت در شعرمکتوب آیینی در زبان فارسی میدانند.

اما چرا قرن چهارم و چرا آل بویه
بعد از شهادت سیدالشهدا علیه السلام و با روی کار آمدن بنی امیه و بنی عباس قتل و غارت اموال مردم و تجاوز به اساس نظام اسلامی در بین حکومت ها مرسوم گردید و در واقع خلیفه های حکومت ها به فکر تصاحب قدرت و حکومت بودند و در این راه همه چیز راقربانی می کردند. در آن روزگاران سیاه و وحشت بار، دشمنان، شیعه را مزاحم تداوم سلطه گری خود می دیدند و تلاش می کردند هرگونه آثار ارزشی و فرهنگی از معصومین و یادگاران آنها را از بین ببرند. از این رو مشکلات فراوانی در سر راه انان قرار می داند از جمله:
شیعیان گاهی کتاب ها و آثار و اشعار علوی را از ترس پنهان می کردند.
برخی از آثار در دل خروارها خاک دفن میشد و به تدریج از بین می رفت.
شیعیان جرئت اظهار سروده ها و رواج آن را نداشتند و به تقیه روی می آوردند.
کوتاه سخن آنکه نه دتنها دشمن اجازه کار فرهنگی به شیعیان را نمیداد بلکه اصل و اساس تشیع را مورد هجوم قرار میدادند و دانشمندان و ادیبان شیعه را به شهادت می رساندند. تا جایی که حتی به قبر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نیز هجوم آوردند.
کم کم اوضاع اجتماعی سیاسی شیعیان تغییر یافت و دانشمندان و ادیبان شیعه به تدریج در عالی ترین شکل ممکن رهبری مردم را به دست گرفتند. قرن چهارم در واقع تبدیل به قرن تالیف و ترجمه و تدوین کتب اسامی قرار گرفت.
اما آن چه مسلم است، این است که باروی کار آمدن آل بویه در ایران و ارادت خـاص این خـاندان شیعی مذهب به علی و فـرزندانش، کـفۀ حـکومت در ایران به نفع شـیعه سـنگین شد و با رواج اقتدار سـیاسی شـیعه، ازنیمۀ دوم قرن چهارم، ادبیات عاشورا به عنوان فصلی تازه در ادب فارسی مطرح گردید.
– سـیر تـحول وتکامل شعر عاشورایی در ادب فارسی
شـعر عـاشورا مانند دیگر انواع شعر آیینی از زمان پیدایش خود؛یعنی، از نیمۀ دوم قرن چهارم، هم از حـیث سـاختار لفظی وهم از جهت محتوا ودرون مـایه دچـار دگـرگونی شده است . این دگـرگونی مولد عواملی است کـه بـه طور مستقیم یا غیر مستقیم براین جریان تأثیر گذار بوده اند.
شعر عاشورا در مسیر پر پیچ و خم خـود دوره های مختلفی را پشت سر نهاده که بـه طـور اختصار عـبارتند از:
عـصر اول: دوره ی پیش از صفویه (قرن چهارم تـا پایان قرن نهم)؛
این دوره اگـرچه یکـی از درخـشانترین ادوار شعر فارسی اسـت. امـا شعر عاشورایی آن به مانند کودک نوپایی است که تازه قدم در مسیر نهاده و تا رسیدن بـه مـرز پخـتگی راه درازی در پیش دارد.
سوگ سروده های این دوره عموما عاطفی، ماتمی و فاقد پیام وارزش انـسانی اسـت.
قـالب سـروده ها قـصیده است و محور اصلی این سروده ها وجود نازنین سیدالشهدا است و دیگر یاران در جنب سیمای تابناک امام کم فروغ مینمایند.
با هم منتخبی از شعر این دوره را در دیوان امیر معزی مرور میکنیم:
یافتی بـرخوان اگر جویی رضای مرتضا
لافتی الا علی برخواند هردم مصطفا
آمد آواز منادی لا فتی الا علی
وانگهی لاسیف الا ذوالفقار آمد ندا
وان دو فرزند عزیزش چون حسین و چون حسن
هر دو اندر کعبۀ جود و کرم رکـن و صـفا
آن یکی را جان زتن گشته جدا اندر حجاز
وان دگر را سر جدا گشته زتن در کربلا
آن که دادی بوسه بر روی و قفای او رسول
گرد بر رویش نشست و شمر ملعون در قفا
– عـصر دوم دوره ی صفویه (قرن دهم ویازدهم)؛
دوران صـفویه به عنوان نقطۀ عطفی در تاریخ سیاسی شیعه به حساب می آید.
پادشاهان این سلسله که نسب خود را به امام موسی کاظم میرساندند، پایۀ تشیع را در این کـشور پی ریزی کـرده و آن را به عنوان مذهب رسمی تـثبیت کـردند. ارادت خاص آنان به علی و فرزندانش به حدی بود که «مثلا وقتی محتشم قصیده ای به شیوه ی پیشینیان در مدح شاه طهماسب صفوی سرود، شاه گفت : مـن راضـی نیستم شاعران زبان بـه مـدح وثنای من بگشایند، بهتر است قصیده در شأن حضرت علی و امامان معصوم بگویند و جایزه ی خود را ابتدا از ارواح مقدس آنان و پس از آن، از ما توقع نمایند.»
این اندیشه اگرچه سبب گسترش وترویج فـرهنگ عـاشورا و به دنبال آن شعر عاشورایی گردید، اما چون با افراط گری و اغراق همراه بود بر پیکرۀ این بخش از ادب آیینی ما چنان لطمه ای وارد ساخت که پیامدهای آن تا سالیان دراز ادامه یافت و باعث پیدایش آثاری چون روضـة الشـهدای واعظ کـاشفی گردید که به گونه ای مبالغه آمیز و توأم با خرافات به شرح و تفسیر واقعۀ عاشورا میپرداخت و حدود چـهار قرن در عرصۀ ادبیات ماتمی ما به صورت جدی و پررنگ حضور داشـت؛
عصر سوم: دورۀ پس از صفویه تا پایان قاجاریه (قرنهای دوازدهـم وسـیزدهم)؛
پس از سقوط صفویه بـه مـدت نیم قرن، بازار شاعری از رونق افتاد و این وضع تقریبا تا پایان حکومت آقا محمد خان قاجار ادامه یافت؛ اما با روی کار آمدن فتح علی شاه، دوران فترت به پایان رسید و بار دیگر شعر و شاعری رونـق یافت.
علت این که این دوره را دورۀ شکوهمندی در عرصۀ ادب فارسی دانسته اند، این است که شعر فارسی فضای تازهای را به تجربه نشست و از محدوده ی دربار خارج شد و به کوچه و بازار راه یافـت.
بی شک عـرصۀ ادب فـارسی و بـه تبع آن شعر عاشورایی در اثر دگرگونیهای تازه ی سیاسی و اجتماعی، دچار تـغییر در حوزه ی محتوایی گردید و قرائت های تازهای از فرهنگ عاشورا مطرح شد. «در این دوره [دوره سوم] از دو منظر حماسی و عرفانی به آن )عاشورا) نگاه مـیشد. قـرائت حـماسی و اساطیری عاشورا سبب پدید آمدن چند منظومۀ حماسی نظیر آثار ملک الشـعرا، صـبا و سروش اصفهانی شد و نگاه عرفانی به موضوع یا برداشت عرفانی – حماسی مجموعه های دل انگیز ومورد قبولی نـظیر آتـشکده ی نـیر، زبده الاسرار صفی علیشاه و گنجینه الاسرار عمان سامانی را به وجود آورد.»
مـنتخبی از مـنظومۀ عـاشورایی آتشکده نیر را که با لحنی استوار و حماسی و با نگاهی عرفانی به واقعۀ عاشورا، سـروده شـده اسـت؛ مرور میکنیم:
شاد زی شاد ای زمین کربلا
این من واین تیر باران بلا
سوی تو با شـوق دیدار آمـدم
بردم اینجا بویی از یار آمدم
آمدم تا جسم وجان قربان کنم
منزل آن سوتر زجـسم و جـان کـنم
آمدم تا دست وپا در خون کشم
کاین چنین خواهد نگار مهوشم
عشق از اول سرکش و خونی بـود
تـا گریزد هرکه بیرونی بود
عصر چهارم:دورۀ معاصر
علاوه بر حوزٔە مـحتوایی در سـاختار شـعر عـاشورایی این دوران نـیز تـغییراتی دیده میشود که از جملۀ آن، تنوع فوق العادٔە اوزان عروضی است. تنوعی که در تاریخ شعر آیینی و به ویژه شعر عاشورایی بی سابقه است. شاهد زیر دلیلی روشن بر سیر تکاملی شعر عـاشورایی و از نمونه های موفق آن در عصر معاصر است :
درختان را دوست میدارم / که به احترام توقیام کرده اند / و آب را / که مهر مادرتوست / خون تو شرف را سرخگون کرده است / شفق، آیینه دار نجابتت / و فلق، محرابی / کـه تـو در آن نماز صبح شهادت گزاردهای / موسوی گرمارودی
آری شعر عاشورایی پس از سپری کردن تاریخ پر فراز و نشیب خود، تاریخی که از تمام جریانهای سیاسی واجتماعی این سامان متأثر است، با شتاب به سوی کمال راه مـیپیماید. شـاعران مؤمن ومتعهد در هر دوره کوشیده اند تا به دنبال شناخت وتحلیل ارزشهای عاشورایی وبا به تصویر کشاندن این مفاهیم در سروده های خود، محتوای شعر عـاشورا را غـنا بخشیده و با استفاده از زبان تـصویر مـفاهیم ارزشی قیام سید الشهدا را به مخاطب بنمایانند.

ایمان مقدم

منابع:
شکوه شعر عاشورا – محمد علی مجاهدی (پروانه)
فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه الزهراء سال شانزدهم و هفدهم – شماره 61 و 62 و بهار 1386
شکوه حماسه شعر عاشورا در شعر شاعران شیعه – سجاد خوشمحمدی
پایگاه اطلاع رسانی حوزه